Helga Sævarsdóttir hjúkrunar- og lýðheilsufræðingur, svæðisstjóri og
fagstjóri hjúkrunar á heilsugæslu Árbæjar. Hún hefur mikla reynslu af
vinnu með einstaklingum með offitu og aðra langvinna sjúkdóma. Hún
hefur staðið fyrir heilsueflandi námskeiðum og verið með
einstaklingsráðgjöf á sínum vinnustað undanfarinn áratug.
Heilsueflandi móttaka er regnhlífarhugtak fyrir heildræna nálgun á
einstaklinginn óháð heilsuvanda. Algengt er að einstaklingar sem koma
í móttökuna séu með fleiri en einn langvinnan sjúkdóm en stærstur
hluti þeirra sem leita til heilsueflandi móttöku eru einstaklingar með
offitu. Í þessari grein fer Helga yfir starfsemi móttökunnar, tilgang
hennar og lýsir því hvað tekur við þegar einstaklingur fær tilvísun í
heilsueflandi móttöku.
Heilsueflandi móttaka hefur verið hluti af fjölbreyttri þjónustu
okkar á Heilsugæslunni í Árbæ í um áratug. Hún hefur verið í stöðugri
þróun og tekið nokkrum breytingum á þeim tíma en byggir enn á sömu
hugmyndafræðinni. Heilsueflandi móttaka er regnhlífarhugtak fyrir
heildræna nálgun á einstaklinginn óháð heilsuvanda. Flestir sem til
okkar leita eru þó með offitu eða sykursýki, en algengt er að
einstaklingar séu með fleiri en einn langvinnan sjúkdóm. Í
Heilsueflandi móttöku er áhersla lögð á að veita markvissan, faglegan
stuðning og einstaklingsmiðaða nálgun; að mæta viðkomandi þar sem hann
er staddur og styðja hann í að taka góðar ákvarðanir fyrir heilsu sína
til lengri tíma. Ráðgjöfin er fyrir 18 ára og eldri og er veitt í
einstaklingsviðtölum hjá hjúkrunarfræðingi á heilsugæslunni.
Þörfin fyrir að bjóða upp á sérstaka heilsueflandi móttöku kom vegna
þess að okkur, fagfólki á Heilsugæslunni í Árbæ, fannst vanta úrræði
fyrir einstaklinga með langvinnan heilsuvanda. Það varð til þess að
stofnað var heilsueflandi teymi sem læknar, hjúkrunarfræðingar,
sjúkraþjálfari og ritari eru í, síðar hafa bæst við sálfræðingar á
heilsugæslurnar sem við getum vísað til. Við leggjum mikið upp úr
virðingu fyrir einstaklingnum og gerum okkur grein fyrir að margir sem
til okkar leita hafa áður mætt fordómum frá samfélagi og jafnvel heilbrigðisstarfsfólki.
Einstaklingsráðgjöfin sem veitt er í dag þróaðist út frá
heilsueflandi námskeiðum fyrir konur sem byggðu á þjálfun
svengdarvitundar. Þjálfun svengdarvitundar er eitt form hugrænnar
atferlismeðferðar (HAM) og byggir í grunninn á því að borða eftir
svengdar- og seddumerkjum líkamans. Eins og áður segir eru flestir
sem leita til heilsueflandi móttöku einstaklingar með offitu og því er
unnið eftir klínískum leiðbeiningum fyrir einstaklinga með offitu sem
komu út í janúar 2020.
Tuttugu konur tóku þátt í svengdarvitundar námskeiðinu og var fylgst
með andlegri og líkamlegri heilsu þeirra á meðan á námskeiðinu stóð.
Í ljós kom að eftir þátttöku í þessu 15 vikna námskeiði voru lífsgæði
almennt betri og dregið hafði úr þunglyndis- og kvíðaeinkennum, auk
þess sem konurnar höfðu lést.
Á námskeiðinu sáum við að það hentar ekki öllum að vera í hóp auk
þess sem rannsóknir seinni ára sýna fram á mikilvægi langtímastuðnings
til að viðhalda breyttum venjum. Hvort sem einstaklingur er með offitu
eða háþrýsting er mælt með eftirliti a.m.k. einu sinni á ári.
Til að byrja með var einn hjúkrunarfræðingur stöðvarinnar sem
starfaði við ráðgjöfina sem var þá kölluð lífsstílsráðgjöf. Þróunin
hefur verið sú að tala um Heilsueflandi móttökur og finnst okkur það
mun meira lýsandi fyrir þjónustuna.
Með tilkomu aukins fjármagns til málaflokksins hjá heilsugæslum
landsins árið 2020 skapaðist tækifæri til að auka mönnun í þetta
mikilvæga starf. Álag vegna Covid hefur vissulega aðeins tafið
uppbygginguna en í dag eru fjórir hjúkrunarfræðingar sem starfa að
hluta við slíka ráðgjöf hér í Árbænum og samstarfið við heimilislækna
er mjög gott. Samtalið byrjar oftast á viðtali hjá lækni sem ýmist er
að frumkvæði einstaklings eða læknis.
Öllum sem koma í heilsueflandi móttöku býðst einnig að fá
hreyfiseðil. Hreyfiseðill er meðferðarúrræði þar sem hreyfing er
meðferðarformið. Allir sem fá hreyfiseðil fá samtal við sjúkraþjálfara
sem gerir mælingar og hjálpar fólki að setja sér raunhæf markmið um hreyfingu.
Markmið ráðgjafar er að aðstoða þátttakendur við að breyta
venjum til frambúðar með því m.a. að breyta hugarfari, matarvenjum og
hreyfivenjum. Með því að efla heilsusamlegar venjur er unnt að hafa
áhrif á áhættuþætti sem geta minnkað líkur á langvinnum sjúkdómum eða
dregið verulega úr neikvæðum áhrifum þeirra á lífsgæði einstaklinga.
Áherslur:
- Unnið með áhugahvöt
- Raunhæf markmið
- Þjálfun
svengdarvitundar
- Bera kennsl á truflandi hugsanir
- Heilsusamlegt mataræði
- Hreyfing við hæfi
- Svefn
og streitu
Eftir að tilvísun berst í móttökuna frá heimilislækni hefur
hjúkrunarfræðingur samband og býður tíma í fyrsta viðtal.
Fyrsta viðtalið er í flestum tilvikum 50-60 mínútur þar sem byggt er
á áhugahvetjandi samtali. Einnig eru oftast lagðir fyrir kvarðar þar
sem fæst mynd af matar-, hreyfi- og svefnvenjum einstaklinga og
áhugahvöt þeirra er könnuð. Einnig er í mörgum tilfellum lagðir fyrir
kvarðar sem meta andlega líðan. Þá eru mælingar gerðar á hæð, þyngd og
mittismáli og hafa flestir farið í blóðprufu að beiðni læknis fyrir
fyrstu komu. Engin tvö viðtöl eru þó eins og ef það eru önnur atriði
sem einstaklingur vill ræða í fyrsta viðtalinu þá er það gert,
aðalatriðið er að ná að mynda meðferðarsamband og skapa traust á milli
hjúkrunarfræðings og einstaklings.
Við leggjum vanalega til heimavinnu þar sem einstaklingur er m.a.
beðinn um að velta fyrir sér og skrifa niður ástæður þess að hann vill
breyta venjum sínum. Einnig byrja einstaklingar að huga að
markmiðasetningu sem er mikilvægur þáttur í ferlinu. Horft er bæði til
langtíma- og skammtíma markmiða. Í næsta tíma á eftir er leitast við
að slípa markmiðin til og finna jafnvægið á milli hæfilega krefjandi
og raunhæfra markmiða.
Umræðan er tekin um hvað er árangur meðferðar og það er oft mjög
einstaklingsbundið, áherslan hjá okkur er á að skapa heilbrigðar
venjur til lengri tíma. Ef það tekst er það árangur sem hefur áhrif á
heilsuna burt séð frá þyngdartapi. Stundum er það að bæta svefn púslið
sem vantar til að einstaklingur geti komið reglu á mataræði og hreyfivenjur.
Mjög breytilegt er hve oft einstaklingar hitta hjúkrunarfræðing en
reynst hefur vel að byrja á að hittast þétt, á 3-4 vikna fresti, meðan
viðkomandi tekur fyrstu skrefin í að prófa sig áfram með markmiðin
sín. Gert er ráð fyrir að endurmeta meðferðina í samráði við
heimilislækni eftir sex til tólf mánuði. Þá eru upphafsmælingar
endurteknar og metið hver þörfin er fyrir áframhaldandi stuðning, er
árlegur stuðningur nóg eða þarf ef til vill að vísa í önnur úrræði.
Það hefur færst í vöxt síðastliðin ár að lyfjameðferð í sprautuformi
sé hluti af offitumeðferð og þá kennir hjúkrunarfræðingur
einstaklingnum að nota lyfjapenna. Aldrei er mælt með lyfjameðferð
einni og sér heldur sem viðbót við aðra meðferð.
Heilsueflandi móttökur innan heilsugæslunnar eru í stöðugri mótun og
ánægjulegt að frá haustinu 2020 hefur verið starfandi hjá
Þróunarmiðstöð Íslenskrar heilsugæslu verkefnastjóri heilsueflandi
móttöku. Hlutverk verkefnastjóra er að samhæfa verklag og skráningu um
land allt. Það er auðvitað markmiðið að hægt sé að fá slíka ráðgjöf á
öllum heilsugæslustöðvum, víða er unnið mjög gott starf, þó er enn
langt í land þegar kemur að því að fjármagn til málaflokksins sé
nægjanlegt til að mæta þörfinni.
Það verður spennandi að taka þátt í áframhaldandi þróun og
uppbyggingu heilsueflandi móttöku, þar sem tæknin og gagnvirk
samskipti í gegnum Heilsuveru munu væntanlega aukast.
